Voel je thuis in meerdere perspectieven
Kan jij wel wat perspectief gebruiken in deze lockdown? In de Van Dale wordt perspectief op 2 manieren uitgelegd. Het is een vergezicht of uitzicht, maar ook de kunst van diepte afbeelden op een plat vlak. Tijdens mijn studie kunstgeschiedenis speelde perspectief een belangrijke rol.
Er werd in die studie grofweg aandacht besteedt aan 2 varianten: atmosferisch perspectief en het meetkundig perspectief. Maar dat zijn zeker niet de enige manieren om perspectief te ervaren.
Omgekeerd perspectief
Het perspectief heeft kunstenaars en wetenschappers altijd geïntrigeerd, soms met merkwaardige resultaten. Kijk maar eens naar het altaar op het mozaïek hieronder. Daar wordt diepte gesuggereerd door precies het tegenovergestelde te doen van wat we nu weten. Het meubel lijkt naar de achtergrond te wijken in plaats van naar voren te treden, een omgekeerd perspectief dus.
Oud-Romeins mozaïek van het evangelie volgens Lucas. Van de door UNESCO beschermde Neonian-doopkapel in Ravenna, Italië.
Atmosferisch perspectief
We maken een sprong in de tijd, naar de 14e en 15e eeuw. In de noordelijke landen zoals Vlaanderen en Nederland ontwikkelde zich een specifieke techniek om diepte te suggereren: het atmosferisch perspectief. Het betekent dat je de kleuren blauw en grijs gebruikt om diepte aan te brengen in de ‘verte’ van een landschap.
Ga maar eens naar buiten en zoek een plek waar je tot aan de horizon kan kijken. Je zal zien dat kleuren naar de horizon toe blauwachtig vervagen. Dat geeft in schilderijen dus ook het gevoel van diepte.
Landschap met stenen brug, Rembrandt van Rijn, ca. 1638 olieverf op paneel, h 29,5cm × b 42,5cm × d 5,5cm.
Meetkundig perspectief
De Italianen ontdekten ondertussen de mogelijkheden van de meetkunde. Een kunstenaar die geobsedeerd was door dit fenomeen is Paolo Ucello. Zijn werk De ideale stad wordt als meesterstuk gezien. Dankzij de meetkundige wijze van weergeven komt het zeer realistisch over. Als de noordelijke en zuidelijke methoden samen worden toegepast is het effect optimaal.
De ideale stad, ca. 1470, tempera op paneel, 67.7 x 239.4 cm, Galleria Nazionale delle Marche, Urbino.
Anamorfose
Een bijzondere variant van spelen met perspectief is de anamorfose. Dat is een perspectivische tekening die je slechts vanuit 1 invalshoek kan bekijken om te zien wat het voorstelt.
The Ambassadors, Hans Holbein de Jonge, 1533, olieverf op paneel (eiken), 207 × 209 cm, National Gallery, Londen.
Het schilderij De ambassadeurs van de Duitse kunstenaar Hans Holbein laat op de voorgrond een merkwaardig voorwerp zien. Als je links onder het schilderij gaat staan zie je dat het een menselijke schedel is. Vaak een symbool voor de sterfelijkheid van ons bestaan.
Een luchtigere variant is die waarbij je een spiegelend oppervlak moet gebruiken om te zien wat er is afgebeeld, bijvoorbeeld een cilinder. In onze woonplaats Leiden is op iedere etage van de parkeergarage op de Hooigracht een Leids thema als anamorfose afgebeeld in het trappenhuis. Iedere keer als je daar loopt is dat weer leuk om te zien.
Anamorfisch werk met een cilinder.
Panorama
Ook het Panorama Mesdag is te danken aan een vorm van perspectief. Het werk is slim gemaakt met behulp van een glazen cilindervormig meubel. Door zelf in die cilinder te staan konden de kunstenaars het landschap nauwkeurig in beeld brengen op het glas. Door later een lichtbron in de cilinder te zetten kon dat beeld op een metershoog doek geprojecteerd worden. Zo konden de schilders het in precies de juiste verhoudingen op doek kopiëren.
Bezoekers bekijken vanuit een observatiegalerij in Museum Mesdag het Scheveningse cilindrische schilderij van Hendrik Willem Mesdag.
Virtual reality
Architecten maken veelvuldig gebruik van dit soort meetkundige technieken en kennen een scala aan mogelijkheden. Die hebben uiteindelijk ook geleid tot virtual reality-simulaties, waarin je ‘echt’ rond kan lopen. Sta jij wel eens met een VR-bril te gamen? Realiseer je dan dat je in een eeuwenoude traditie staat van een fascinatie voor perspectief.
Filosofische perspectieven
Onze collega Tom van der Lubbe behandelt in een van zijn podcasts een bijzonder boek: Small is Beautiful van E.F. Schumacher. Ook dat boek behandelt perspectieven, maar dan in de zin van invalshoeken, manieren waarop je naar dingen kan kijken. Dit soort perspectieven kunnen stereotypisch zijn, maar ook verrassend, bijvoorbeeld vanuit andere disciplines of culturen. Met een ander perspectief kun je soms letterlijk iets anders zien. Als je daarmee gaat spelen krijg je een rijker, verrassender en soms betekenisvoller beeld. Dat lokt leuke discussies en vaak ook meer begrip voor elkaar uit.
Het perspectief is dus niet alleen het domein van de kunstenaar, de architect en de game designer. Het is ook van de filosoof en van jullie.
Het doet me denken aan een beknopt boekje uit mijn studietijd: ‘Doorzien’ van Willem van Dongen. Hij ‘bekijkt’ een kunstwerk van Albrecht Dürer op verschillende manieren, bijvoorbeeld morfologisch, iconografisch, sociologisch, semiotisch, politicologisch, psychologisch en filosofisch.
Een kunstenaar tekent een luit, Albrecht Durer, 1525, print, gravure.
De moraal van dit korte verhaal: Kijk verder en je ziet zoveel meer.